SOCJOLOGICZNE OPĘTANIE
Marek M. Kurowski

Jakieś dwadzieścia pięć lat temu brałem udział w projekcie badań nad religijnością społeczeństwa polskiego. Wtedy po raz pierwszy spotkałem się z poglądem, usłyszanym z ust pewnego księdza jezuity, że socjologia jest dziełem szatana [1]. Ten epizod przypomniał mi się ostatnio, gdy Michał Łuczewski (Łuczewski 2011) postawił trochę dalej idącą tezę, że nauki społeczne zrodziły się nie tyle z podszeptu szatana, co z zapomnienia o nim. Tak więc zagrożenie dla socjologii, ale i dla samej religii, która także wypiera myślenie o nim, bierze się nie tyle z podszeptów szatana, co z braku świadomości jego istnienia. Jeśli bowiem zapomnimy o szatanie, to nawet nie przyjdzie nam do głowy, by walczyć z jego podszeptami. Ratunek dla socjologii, a być może dla społeczeństwa, płynąłby zatem z rozpoznania szatana i wskazania dla niego miejsca i w świecie, i w samej socjologii. W niniejszym szkicu spróbuję przedstawić, na ile teoria społeczeństwa, zbudowana przez niemieckiego socjologa Niklasa Luhmanna (1927–1998), może pomóc nam na nowo skonfrontować się z szatanem.

Poszukiwania zapoznanych, demonicznych źródeł socjologii, jakich podejmuje się M. Łuczewski, wprowadzają nas bezpośrednio do wielokrotnie podejmowanego problemu genezy nauk społecznych. Wypada zauważyć, że tego typu rozważania są powiązane implicite lub explicite z narracją dotyczącą powstania nowoczesnego społeczeństwa. Dosyć często polega ona na dowodzeniu, że poszczególne sfery życia społecznego, takie jak polityka, ekonomia czy nauka, emancypują się z tradycyjnych, tj. religijnie motywowanych uzasadnień ludzkich działań i ładu świata. Właśnie przekształcenia w poszczególnych sferach często uznaje się jako nadające kierunek procesowi dziejowemu. Najbardziej prominentnym przykładem takiego myślenia jest marksowska teoria materializmu dialektycznego, która twierdzi, że źródło historii bije z przekształceń w sferze ekonomicznej.

[1] Wyniki badań tego projektu zostały zebrane w tomie Grabowska – Szawiel (2005). Wtedy próbowałem wykazać, że socjologia polska w swych koncepcjach i metodach wypiera dające zadość zjawisku badanie religijności.